'Eureka!' in een modderige greppel

Beleefde Archimedes zijn moment van 'eureka!' in bad, de Engelse archeoloog Robin Birley (1935-2018) had het in een modderige geul op het terrein van het Romeinse fort Vindolanda, in het noorden van Engeland, nu vijftig jaar geleden. Hij beschreef het zo:

Ook al breng ik de rest van mijn leven door in smerige, vochtige greppels, ik betwijfel of ik ooit nog de schok en de opwinding zal ervaren die ik voelde bij mijn eerste blik op hiërogliefen in inkt op kleine stukjes hout. Midden maart 1973 besteedden drie vaste krachten enige tijd aan het verwijderen van het vulsel uit de drainagegreppel van de vorige herfst en het doorvorsen van het afzetsel. Er was veel hout tussen het stro en de varens, uiteenlopend van eiken balken en planken tot schotten en takken. Toen ik met mijn troffel door dit afzetsel ging stuitte ik op twee kleine stukjes hout, die eruit zagen als geoliede vlakke spaanders. Ik vroeg mij af of dit het bewijs was voor houtbewerking op deze plek, en gaf een stukje door aan mijn assistent bovengronds, om zijn mening te vragen. Hij bekeek het hout, en gaf het terug, en merkte op dat het leek alsof er vreemde tekens op stonden. Ik bekeek het opnieuw en dacht dat ik moest hebben gedroomd, want de tekens leken geschreven in inkt.

Vindolanda Tablets

Het bleken inderdaad beschreven stukjes hout te zijn, ter grootte van een ansichtkaart, en bij aansluitend onderzoek werden er in de loop der jaren nog veel meer gevonden, uiteindelijk bijna 780. Ze werden bekend als de Vindolanda Tablets, bij hun ontdekking de oudste geschreven documenten in Groot-Brittannië. In een moeizaam proces werd een techniek gevonden om de tablets te conserveren; de ontcijfering van de teksten verliep al even moeizaam. Maar inmiddels gelden de Vindolanda Tablets als de belangrijkste archeologische vondst ooit uit Groot-Brittannië in de Romeinse tijd, en als één van de belangrijkste uit het Romeinse Rijk als geheel.

Waarom zijn de Vindolanda Tablets zo belangrijk? De kennis die eruit kan worden afgeleid heeft nieuw licht geworpen op Groot-Brittannië in de Romeinse tijd, en op het Romeinse Rijk rond de eeuwwisseling van de eerste naar de tweede eeuw AD. Zo blijkt uit de tabletten, dat het lang bestaande beeld van de Romeinse bezetting van Groot-Brittannië niet klopt. Volgens de overlevering isoleerden de Romeinen zich van de lokale bevolking, maar uit de tabletten kan worden afgeleid dat er tussen de Romeinen en de plaatselijke bevolking veel meer interactie was dan gedacht. Er waren veel handelscontacten, maar de interactie bleef daartoe geenszins beperkt. Evenmin bestond de Romeinse aanwezigheid vrijwel uitsluitend uit mannen.

Nieuw opgedane kennis

Een tweede conclusie is dat het beheer van fort en leger veel verder was verschriftelijkt dan aangenomen: in het leger werden verzoeken om verlofdagen schriftelijk ingediend, dienstroosters op schrift gesteld, enzovoort. In aanzet was er sprake van een bureaucratisch beheer. Een hiermee samenhangende conclusie is, dat het schrift veel verder was verspreid onder brede lagen van de bevolking dan aangenomen. Zelfs in deze uithoek van het Romeinse Rijk was het vermogen tot lezen en schrijven breder verspreid dan men meende. En dit betrof niet slechts het basale vermogen: in sommige teksten wordt geciteerd uit, dan wel toespeling gemaakt op werken van klassieke auteurs.
Ook met betrekking tot het dagelijks leven in Roman Britain is men tot nieuwe inzichten gekomen. Zo heeft men uit de Vindolanda Tablets nieuwe informatie kunnen afleiden over voeding en eetpatronen - deels een bevestiging van wat men wist uit onderzoek van organisch materiaal, maar daarnaast werd nieuwe kennis opgedaan. Ook met betrekking tot de kleding werden nieuwe ontdekkingen gedaan - Romeinse soldaten droegen sokken!

Daarnaast leverden de Vindolanda Tablets informatie op die belangrijk is voor de kennis van het verleden van het Romeinse Rijk als geheel. Zo bieden de tabletten inzicht in de ontwikkeling van het Latijn als taal, met name van het gesproken Latijn. Het Latijn van de Vindolanda Tablets is niet het klassieke Latijn van auteurs uit de Oudheid. Taalkundig onderzoek wijst uit, dat het Latijn van de tabletten veel dichter aanleunt tegen het Latijn dat, naar men aanneemt, in het dagelijks leven werd gesproken in de eerste eeuwen van onze jaartelling. Ook werpen de Vindolanda Tablets nieuw licht op de ontwikkeling van het schrift: men heeft er een schat aan informatie uit kunnen afleiden over hoe het schrift eruit zag dat in deze tijd in het dagelijks leven werd gebruikt.

Baanbrekende ontdekking

Robin Birley zat niet in bad toen hij zijn baanbrekende ontdekking deed, noch rende hij daarna naakt en schreeuwend over straat. Hij kroop door de modder - dus hij zal naderhand ongetwijfeld alsnog in bad zijn gegaan. Het duurde jaren voordat de volledige betekenis van zijn even toevallige als opmerkelijke vondst duidelijk werd. Maar zijn ontdekking geldt inmiddels als een van de belangrijkste ooit, waar het gaat om bewijsmateriaal voor de geschiedenis van het Romeinse Rijk. Zo zijn er in de geschiedenis van de wetenschappen tal van individuen - mannen en vrouwen - die baanbrekende ontdekkingen hebben gedaan. Zij zijn veelal weliswaar niet zo bekend als Archimedes, maar hun namen zouden toch vooral voor de vergetelheid moeten worden behoed.

Robin Birley bij het Romeinse fort Vindolanda - © Vindolanda Trust