'Geluk is niet maakbaar, maar je kunt het wel zelf vormgeven'

Nadat Nele Jacobs was afgestudeerd als klinisch psycholoog, kwam ze als begin twintiger terecht op de palliatieve zorgafdeling in een ziekenhuis. 'Daar heb ik in korte tijd kennisgemaakt met wat er in een mensenleven echt toe doet. Tijdens gesprekken met de patiënten ging het vooral om de vraag: Hoe kijk ik terug op mijn leven? Mensen die tevreden waren over hun levensloop, vonden vaak een diepe innerlijke rust en waren in staat het leven met een gevoel van vrede en acceptatie los te laten. Dat maakte indruk. Zodanig, dat die periode mij als mens én als psycholoog sterk heeft beïnvloed.'

Gevoel van regie

Haar huidige onderzoeksgebied aan de faculteit Psychologie van de Open Universiteit borduurt in feite voort op haar ervaringen van destijds. De levenslooppsychologie gaat uit van het idee dat de menselijke ontwikkeling plaatsvindt in interactie met de omgeving. Onderzoek over levenslooppsychologie gaat over het beter begrijpen en stimuleren van die individuele ontwikkeling van mensen. Wat maakt dat iemand tevreden of gelukkig is met de invulling van het leven? En hoe kun je in verschillende levensfases welzijn, zingeving en groei realiseren? Oftewel, hoe maak je jezelf gelukkig?

Wil je die vraag beantwoorden, dan moet je eerst vaststellen wat dat is: geluk. 'De wetenschappelijke definitie van geluk is dat je een gevoel van regie hebt, dat je emotioneel, sociaal en psychologisch in balans bent en dat je flexibel kunt zijn, dus dat je kunt omgaan met veranderende situaties en omstandigheden', weet Jacobs. 'Gedurende ons leven maakt ieder mens verschillende transities door. Zowel geplande als ongeplande. De levenslooppsychologie biedt ondersteuning bij de levensvragen die opdoemen tijdens deze transitiemomenten.' De positieve psychologie dient daarbij als uitgangspunt en inspiratiebron. 'Het perspectief in de gezondheidszorg, ook de mentale gezondheidszorg, is de laatste jaren gekanteld. Niet langer definiëren we gezondheid uitsluitend als klachtenvrij zijn. We focussen ook op het bevorderen van welbevinden, kijken hoe je optimaal kunt functioneren, hoe je je potentieel kunt ontwikkelen en welke eigenschappen je kunt inzetten om dat te realiseren. Dat noemen we positieve gezondheidszorg.'

Sociale component

'Simpel gezegd biedt de levenslooppsychologie handvatten voor geluk', lacht Jacobs. 'Je blij, enthousiast en energiek voelen, is voor veel mensen de motor om goed te kunnen functioneren. Wij onderzoeken vanuit drie dimensies hoe je dat geluksgevoel kunt ervaren. Allereerst kijken we wanneer je positieve emoties voelt en hoe je die kunt vasthouden. Daarnaast bestuderen we de sociale component: hoe blijf je in verbinding met andere mensen? En ten slotte onderzoeken we het aspect zingeving. Kun jij je leven leiden volgens je eigen waarden? Daarbij spelen zaken een rol waar je blijheid, innerlijke rust of verwondering uit haalt. Dat kan geloof of spiritualiteit zijn, maar voor sommige mensen bijvoorbeeld wetenschap, kennis vergaren.'

Stemming meten

Of het je gemakkelijk lukt om positieve emoties te ervaren, is onder meer afhankelijk van je karakter en omstandigheden. Maar met wat hulp kan iedereen het leren, meent Jacobs. 'In de levenslooppsychologie maken we daarvoor gebruik van de experience sampling method (ESM). Daarbij volgen we wat mensen gedurende een bepaalde tijd doen. Via een app sturen we een paar keer per dag een korte vragenlijst naar je smartphone. Je geeft dan aan wat je stemming, gedachten en gevoelens zijn en in welke situatie je je bevindt. Zo krijgen we een accuraat beeld van iemands dagelijks leven. Wij analyseren de gegevens en destilleren daaruit onder welke omstandigheden diegene positieve emoties ervaart en zich dus goed voelt. We kunnen dan concreet adviseren die situaties bewuster op te zoeken.'

Momenten van reflectie

De redenen waarom iemand zich gelukkig voelt, verschillen van persoon tot persoon. Maar onderzoek heeft aangetoond dat er een aantal gemene delers is die vrijwel altijd leiden tot positieve emoties en minder stress. 'In de natuur zijn, bewegen, fijne dingen doen met leuke mensen en een huisdier hebben', somt de hoogleraar op. Niet helemaal toevallig ook de activiteiten waar Jacobs zelf gelukkig van wordt. 'Ik sport veel, hoewel het liefst alleen, en ik omring me graag met vrienden of collega’s. Ik houd ervan om bezig te zijn met mijn werk, om nieuwe kennis op te doen. Dat geeft me energie. Het is belangrijk dat ik mezelf de tijd hiervoor gun, omdat ik weet dat ik er blij van word. En als je iets goeds doet voor jezelf, resoneert dat ook in je omgeving.'
Geluk is niet maakbaar, meent Jacobs, maar je hebt het wel deels zelf in de hand. Wat daarvoor nodig is, zijn momenten van reflectie. 'Als je je slecht voelt, helpt het om even een time-out te nemen. Ga voor jezelf na wat de reden is van je sombere bui en bedenk of je er iets mee moet doen of niet. Soms gaat het namelijk vanzelf weer over. Wees ook niet te streng voor jezelf en voor de ander. Een zekere mildheid stelt je beter in staat om het probleem te kaderen.'

Transitiemomenten

Natuurlijk is het een illusie om te denken dat we negatieve emoties kunnen uitbannen. Dat werkt ook helemaal niet, zegt de hoogleraar. 'Tegenslag hoort bij het leven. In plaats van dat te negeren, kun je beter accepteren dat het soms tegenzit.' Ze maakt daarbij wel een belangrijk onderscheid: 'Grote, ernstige levensgebeurtenissen zijn een ander verhaal. Die raken je kern als persoon. Denk bijvoorbeeld aan ouders van wie een kind overlijdt. Dan is er niet alleen het enorme verdriet van het gemis, maar je hele identiteit verandert. Je bent namelijk niet langer een ouder.'

Tijdens zulke transitiemomenten, die een keerpunt in iemands leven betekenen, neem je afscheid van vertrouwde patronen. De zoektocht naar zingeving komt centraal te staan. Veel mensen lukt het om zich na verloop van tijd te heroriënteren. Bij mensen die een periode van rouw of verdriet niet op eigen kracht te boven komen, kan de levenslooppsycholoog uitkomst bieden. 'We geven mensen de kans hun ervaringen te delen, steeds opnieuw. Bij elke versie zullen details een beetje verschuiven. De gebeurtenis komt in een ander licht te staan. De intensiteit van de emoties neemt af en langzaamaan ontvouwt zich een nieuwe dimensie, een nieuw verhaal. Dat zorgt ervoor dat de gebeurtenis draaglijker wordt en er weer een gevoel ontstaat van regie. Zo kan iemand die een dierbare heeft verloren gaan beseffen dat er een andere kant zit aan het verdriet, namelijk de verbinding met de overledene. Vanuit dat besef krijgt de gebeurtenis een andere betekenis. Uiteraard gaat daar een langdurig proces aan vooraf, maar het kan zijn dat je er sterker uitkomt. Je leert bijvoorbeeld dat je een traumatische gebeurtenis kunt dragen of andere levensprioriteiten kunt stellen.'

U-curve

Iedereen maakt tijdens het leven verschillende fases door, die elk hun specifieke kenmerken hebben. Hoe geven we invulling aan ons eigen welbevinden? Dat varieert per levensfase. 'Als het gaat om het geluksbesef gedurende iemands leven, is er sprake van een U-curve. Jongeren in Nederland zijn over het algemeen behoorlijk gelukkig. Tijdens de periode van middenvolwassenheid zien we dat het geluksgevoel vaak meer onder druk staat. Veel mensen hebben dan niet alleen te maken met de zorg voor hun kinderen, maar ook voor hun ouders die op leeftijd raken. In de hectiek van alledag hebben ze weinig tijd om even stil te staan en te reflecteren op hun eigen welbevinden. In een latere levensfase zien we het geluksniveau weer stijgen.' Wat echter niet verandert, zijn de drie dimensies die Jacobs eerder benoemde. Het gaat steeds om dat emotionele, sociale en psychologische welzijn.
Grote maatschappelijke thema’s, zoals de klimaatverandering en de huidige oorlogen in Oekraïne en Gaza, hebben volgens Jacobs slechts een beperkte invloed op onze mentale gezondheid. 'De meesten van ons zijn in staat om afstand te nemen en terug te relativeren naar hun eigen leefomgeving.'

Betekenisvol leven

Gedurende ons hele leven wisselen periodes van stabiliteit en verandering elkaar af. Ongeveer eens in de twee jaar vindt er een relatief kleine verandering plaats, zoals een nieuwe baan of een kind dat het huis uit gaat. Eén keer in de vier à vijf jaar maken we een levensgebeurtenis mee die grote impact heeft. Die gebeurtenissen kun je zien als tegenslag, maar je kunt ze ook aangrijpen om na te denken over de keuzes die je maakt, meent Jacobs. 'Juist angst, verdriet en gemis vormen aanleiding om te veranderen en te groeien.'

'De levenslooppsychologie begeleidt je op je eigen pad naar een betekenisvol leven. Dat doen we onder meer met oefeningen uit de Acceptance and Commitment Therapy (ACT), die je leert op een flexibele manier om te gaan met obstakels. Zo kun je blijven investeren in de dingen die je echt belangrijk vindt. We vragen iemand bijvoorbeeld dagelijks één of twee foto’s te maken van een 'perfect' moment. Na een week kijken we wat de gemene deler is. Zo kom je erachter wat de waarden in jouw leven zijn. Kies je allemaal foto’s met mensen erop, dan speelt de sociale component voor jou waarschijnlijk een grote rol en is het belangrijk om daarin te investeren.'

Ook dankbaarheidsoefeningen vormen een deel van de therapie. 'Je benoemt bijvoorbeeld per dag drie momenten waar je blij van wordt. Wellicht ’s ochtends de voorpret van een wandeling die je gaat maken en 's avonds geniet je na van een kop koffie die je bent gaan drinken met een vriend of vriendin. Bewust stilstaan bij die momenten draagt bij aan je geluksgevoel. Als je dat een aantal weken doet, wordt het een gewoonte en ga je meer focussen op de positieve zaken dan op de negatieve. Voel je je angstig of in paniek, dan raakt je aandacht vernauwd. Ervaar je vaker positieve emoties, dan sta je meer open voor de wereld en word je veerkrachtiger. Zo leer je van elke dag de best mogelijke dag te maken.'

Intrinsieke motivatie

De levenslooppsychologie blijft genoeg aanknopingspunten bieden voor verder onderzoek, meent Jacobs. 'Wat mij intrigeert, is de vraag of ieder mens een intrinsieke motivatie tot zelfontwikkeling heeft. Naar aanleiding van wat we nu al weten, zou ik graag willen bereiken dat we af en toe een pauze inlassen. Loskomen van de dagelijkse hectiek; dat we op verschillende momenten in ons leven een soort APK-check voor ons geluk doen. Even nagaan of je doet wat echt van belang voor je is, en zo niet, dat veranderen.'

Over Nele Jacobs

Prof. dr. Nele Jacobs is sinds 2016 hoogleraar Levenslooppsychologie aan de faculteit Psychologie van de Open Universiteit. Ze is ook als hoogleraar verbonden aan de Universiteit Maastricht, vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie van de faculteit Health, Medicine and Life Sciences. Na haar master Klinische Psychologie aan de Universiteit Gent werkte ze als psycholoog op de Palliatieve Zorgafdeling van het Algemeen Ziekenhuis Sint-Lucas in Gent. In 2005 promoveerde ze aan de Universiteit Maastricht op een onderzoek naar stressgevoeligheid in het dagelijks leven. Zowel in het onderwijs als in het onderzoek gaat haar interesse uit naar positieve geestelijke gezondheid.

Lees meer artikelen

Tekst: Meyke Houben
Foto’s: Peter Strelitski