Maakt deze tijd ons depressief?

'De cijfers zien er niet goed uit', verzucht filosoof Jeroen Vanheste via Zoom. 'Elk jaar krijgt zo’n tien procent van de Nederlandse volwassenen te maken met depressieve klachten. En dat percentage is veel hoger dan twintig jaar geleden. Depressies worden vaak puur gezien als hersenziektes: mensen worden neerslachtig door de stofjes in hun brein. Dat is ongetwijfeld een deel van de waarheid, maar het is niet ondenkbaar dat er ook een culturele dimensie aan het probleem zit. In de nieuwe cursus Cultuur, welzijn en mentale gezondheid onderzoek ik samen met studenten wat filosofen, historici, letterkundigen en andere cultuurwetenschappers kunnen bijdragen aan het debat over de invloed van cultuur op ons welzijn.'

Een goede vraag

Wat is een goed leven? 'Die vraag heeft denkers altijd beziggehouden', leg Vanheste uit. 'De ethiek van Aristoteles ging vier eeuwen voor onze jaartelling al over die kwestie, en een hedendaagse filosoof als Martha Nussbaum denkt er nog steeds over na. Hoewel er natuurlijk verschillende antwoorden zijn, wezen filosofen vaak op dezelfde dingen. Namelijk: een goed leven moet authenticiteit, verbinding en zingeving bevatten. Oftewel: je moet zelf invulling aan je leven kunnen geven, je moet diepe relaties onderhouden met anderen, en je moet waarden hebben die je leven een bepaalde betekenis geven.'

Uiteraard is daarmee nog lang niet alles gezegd. De drie factoren authenticiteit, verbinding en zingeving kunnen bijvoorbeeld met elkaar in tegenspraak raken. Authenticiteit heeft immers een sterk individualistisch kantje, terwijl verbinding juist primair is gericht op anderen. Tegelijkertijd kunnen de drie elementen elkaar aanvullen of overlappen. Het is bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat iemand zingeving vindt in zijn authenticiteit of in zijn verbinding. Volgens Vanheste moeten we authenticiteit, verbinding en zingeving daarom niet zien als een simpele succesformule - het gaat er vooral om dat je voor jezelf de juiste balans erin ontdekt.

Elkaar opjagen

Met authenticiteit, verbinding en zingeving in het achterhoofd kunnen volgens Vanheste allerlei belangrijke analyses van onze samenleving worden gemaakt. 'In het Westen staat het individu bijna altijd centraal', stelt hij. 'Maar sociologen als Zygmunt Bauman en Hartmut Rosa beweren dat we vanuit het individualisme en vanuit het neoliberalisme elkaar de laatste decennia enorm zijn gaan opjagen - en dat dit een grote rol speelt in de toename van depressie, burn-out en eenzaamheid. Oftewel: door de al te sterke nadruk op authenticiteit komen verbinding en zingeving onder druk te staan, met allerlei nare gevolgen van dien.'

Valt dat te onderbouwen? Vanheste denkt het wel. 'Er is reden om aan te nemen dat cultuur een rol speelt bij depressie,' zegt hij. 'Als dat niet zo is, kun je niet uitleggen waarom depressie meer voorkomt bij mensen die armoede lijden, bij migranten, bij lhbti’ers - bij mensen die een moeilijke positie hebben. Dat gegeven is een duidelijke indicatie dat er bij depressie niet alleen iets gebeurt in de hersenen, maar dat ook de sociaal-culturele context ertoe doet. Tegelijkertijd is filosofie natuurlijk geen empirische wetenschap en zal er altijd debat blijven. Maar dat maakt de cultuurwetenschappen juist zo fascinerend.'

Iets voor jou?

Ben jij ook geïntrigeerd door maatschappelijke gezondheidskwesties zoals depressie, burn-out of eenzaamheid én ben je benieuwd wat filosofen, historici, letterkundigen en andere cultuurwetenschappers daarover te zeggen hebben? Volg dan onze bachelorcursus Cultuur, welzijn en mentale gezondheid. Deze is op elk moment van het jaar te starten. Iets voor jou? Lees dan verder voor meer informatie en aanmelden op de cursuspagina.