Kan een appel ver van een criminele boom vallen?
Crimineel gedrag
'De neiging de afgesproken regels binnen een maatschappij te negeren, is aangeboren. Althans, dat dacht men eind 19e eeuw,” vertelt Prof. Dr. Emile Kolthoff, hoogleraar Criminologie aan de Open Universiteit. “Daarna zocht de wetenschap de verklaring juist in de omgeving: gebrekkige opvoeding, foute vrienden, gebrek aan goede rolmodellen en minder kans op maatschappelijk succes. Sinds 2000 is de theorie dat crimineel gedrag ook voort kan komen uit een aangeboren component die tot wasdom komt in de verkeerde omgeving, door de meeste wetenschappers wel geaccepteerd. Iemand die van nature roekeloos is, wordt in de ene omgeving succesvol effectenmakelaar, in een andere drugsrunner.'
Slecht voorbeeld
Veel kinderen van veroordeelde ouders kampen met een sterke combinatie van de genoemde risicofactoren. Een vader die afwezig is door gevangenisstraf maakt het extra lastig om te slagen in het leven. En met een oudere broer die ontspoort heb je al snel de schijn tegen op school of bij verenigingen. Emile Kolthoff benadrukt met klem: 'Het is nooit één ding. De verschillende omstandigheden versterken elkaar.'
Wie ontlopen dit lot en hoe?
Er zijn inspirerende verhalen van mensen die ondanks hun opvoeding in een crimineel milieu geen criminele carrière hebben. Promovenda Sheila Adjiembaks ging in gesprek met 20 van deze resisters en vond veel overeenkomsten. Als kind al hadden ze een goed moreel kompas. Ze kregen erkenning en waardering van anderen, bijvoorbeeld op school. En de meesten hadden een doel op de lange termijn. Bij veel van hen maakte een leerkracht op school het verschil. Bij één van de resisters groeide juist zijn veroordeelde vader uit tot een rolmodel door de spijt die hij hierover uitsprak.
Rugwind vanuit de maatschappij
'Positieve aandacht is heel belangrijk,' stelt Kolthoff. 'We moeten als maatschappij de kans op een goed rolmodel vergroten. Dat mensen bij de scouting of een sportvereniging ergens coaching kunnen vragen als ze risico’s signaleren rondom een kind. Positieve druk op ouders met een ontspoorde tiener kan herhaling bij hun jongere kinderen voorkomen. Met kleine klassen in risicobuurten kunnen leerkrachten een rolmodel zijn. En reclassering kan de succesverhalen delen van hen die het lukt uit het criminele voetspoor te blijven.'
Niet zwart wit
Naast traditioneel crimineel gedrag als geweld en diefstal, zijn er ook de ondernemers die justitie en de belastingdienst te slim af willen zijn. Kolthoff geeft de ernst hiervan aan. 'CEO’s van grote bedrijven hebben een groot effect op de samenleving. Zij die op dit niveau buiten de lijntjes kleuren, dragen vermoedelijk ook die normen en waarden over op hun omgeving.'
Prof. dr. E. Kolthoff is naast hoogleraar in de Criminologie aan de Open Universiteit research fellow bij de onderzoeksgroep Kwaliteit van Bestuur aan de VU te Amsterdam en lector Ondermijning bij Avans Hogeschool.
