Is de rechtsstaat meer dan een modegril?

De heropleving van de geschiedschrijving van de rechtsstaat staat volgens Ronald Janse nog in de kinderschoenen, zeker in vergelijking met die van de mensenrechtenbeweging en diverse democratiseringsgolven: 'Als verklaring voor de populariteit van de rechtsstaat hoor je mensen vaak het woord 'modegril' gebruiken. Of ze hebben het over 'de noodzaak het ideologische vacuüm op te vullen dat na de Koude Oorlog ontstond'. Maar dit soort verklaringen is onbevredigend. Het is tijd voor een geschiedschrijving die recht doet aan de recente belangstelling voor de rechtsstaat. En hierbij biedt het verloop van de inmenging van de Europese Unie in de rechtsstaat van haar lidstaten waardevolle inzichten voor zo’n geschiedschrijving.'

Alomtegenwoordig

Volgens Ronald Janse is de rechtsstaat 'overal aanwezig'. 'Sinds het einde van de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn staten en internationale organisaties onwaarschijnlijke hoeveelheden geld en energie gaan steken in de opbouw, versterking en het behoud van de rechtsstaat in allerlei landen. De Europese Unie deed en doet aan rechtsstaatopbouw in Midden- en Oost Europa en de Westelijke Balkan. De NAVO doet aan rechtsstaatopbouw in Afghanistan, de Wereldbank op verschillende continenten en zo kan ik nog wel even doorgaan. Ik noem dit verschijnsel de 'rechtsstaatbeweging'.

Sterke rechtsstaten

Het ontstaan van de rechtsstaatbeweging kan niet alleen uit algemene oorzaken worden verklaard, meent Ronald Janse. 'Met die stelling neem ik afstand van de weinige literatuur die tot nu toe verschenen is over de geschiedenis van de rechtsstaatbeweging. Voor de Europese Unie zijn er zeven redenen waarom het belangrijk is dat lidstaten sterke rechtsstaten zijn. Voor het Internationaal Strafhof, de Wereldbank, de Verenigde Naties en de NAVO zijn er heel andere redenen om zich in te spannen voor rechtsstaatopbouw. Neem de NAVO in Afghanistan. De heersende militaire doctrine zegt dat organisaties als Al Qaida en de Taliban bestreden moeten worden door de bevolking het vertrouwen te geven dat de Afghaanse staat basisvoorzieningen kan leveren, zoals een rechtsstaat. Daarom hebben het Amerikaanse, en trouwens ook het Nederlandse leger, de rechtsstaat proberen op te bouwen in dat land. Rechtsstaatopbouw 'op anabole steroïden', zoals de Amerikanen zeggen. Met de redenen voor de huidige pogingen van de EU om de rechtsstaat in Polen en Hongarije te beschermen heeft dit helemaal niets te maken, en omgekeerd.'

Actieve rol EU

Op welke wijze heeft de inmenging van de EU in de rechtsstatelijkheid van haar lidstaten een rol gespeeld bij de 'renaissance' van de rechtsstaat? Janse: 'Het is altijd zo geweest dat alleen democratische rechtsstaten konden toetreden tot de Europese Gemeenschap. Maar tot en met de jaren tachtig deed de toenmalige Europese Gemeenschap niet veel moeite de rechtsstaat in (kandidaat-)lidstaten te versterken, te beschermen of op te bouwen. Sinds de jaren negentig is dit veranderd. Daarvoor zijn verschillende oorzaken. Een daarvan was de val van de Muur en de toetreding van de voormalige Oostbloklanden. De EU speelde een actieve rol bij de omvorming van deze landen van communistische staten naar democratische rechtsstaten. De angst dat de Oostbloklanden zouden terugvallen, leidde bovendien tot de invoering van de fameuze artikel 7-procedure. Daarmee kunnen lidstaten die de rechtsstaat ondermijnen worden gesanctioneerd, met ontneming van het stemrecht in de Europese Raad, zeg maar in quarantaine worden geplaatst. Deze procedure is onlangs gestart tegen Hongarije en loopt ook al bijna een jaar tegen Polen, in beide gevallen vanwege de afbraak van de rechtsstaat.'

Impuls

De komende jaren hoopt Ronald Janse bij de uitoefening van zijn leerstoel een impuls te geven aan historisch georiënteerd onderzoek naar de rechtsstaat. 'Ik denk dat dit nodig is om beter te begrijpen waarom sommige rechtsstaten veerkrachtig zijn, terwijl andere rechtsstaten snel bezwijken onder druk van bijvoorbeeld populistische bewegingen. Met mijn meest directe collega’s Rolf Ortlep en Carla Zoethout ben ik bezig om de samenwerking te zoeken met onderzoekers van andere universiteiten, waar het de rechtsstaat betreft. Wij hopen en verwachten met onze vakgroep Staats- en Bestuursrecht en Encyclopedie komende jaren goed zichtbaar te worden in het wetenschappelijk debat, op relevante websites en in de media. Ook werk ik met enkele collega’s aan online onderwijsvarianten die veel perspectief bieden voor vernieuwend en effectief universitair onderwijs. Ik vind het een mooie uitdaging om de OU hierin nog beter te helpen maken.'

Lees ook de oratie De renaissance van de rechtsstaat van Prof. dr. mr. Ronald Janse op vrijdag 28 september 2018.