Wat als de identiteit van een lidstaat botst met de EU-identiteit?

'EU-lidstaten kunnen een beroep doen op hun nationale identiteit als ze de eigen cultuur willen beschermen tegen buitenlandse invloeden', vertelt Schoenmaekers, die de leerstoel 'Europees recht in het bijzonder de cultureel gecorrigeerde markteconomie' bekleedt aan de faculteit Rechtswetenschappen. 'Nationale identiteit in samenhang met de EU-identiteit is een belangrijk onderwerp als je bedenkt dat de EU in de kern is opgericht om interne conflicten en oorlogen tegen te gaan. Daarom moet er zo veel mogelijk evenwicht bestaan tussen beide identiteiten om de onderlinge band in stand te houden.'

174 zaken

'Dat neemt niet weg dat in de afgelopen twee jaar 174 zaken die het vrije EU-verkeer beperken of zouden kunnen beperken zijn voorgelegd aan het Europese Hof van Justitie. Dat heeft niet altijd per se te maken met nationale identiteit. Uit oogpunt van de publieke veiligheid kan het bijvoorbeeld gaan om het sluiten van de grenzen zodat een misdadiger niet kan vluchten naar een ander land. En in de coronatijd waren de grenzen dicht om de volksgezondheid te beschermen. Langer geleden gold op dit gebied ook een uitvoerverbod voor Spaanse komkommers en tomaten die waren besmet met de E.colibacterie. Het Europese Hof van Justitie komt evengoed in actie als het culturele beleid van een lidstaat een inbreuk kan vormen op het Europese recht. Daar kom ik zo meteen op terug als ik de Letse zaak aanhaal.'

Toblerone voortaan zonder Matterhorn

'Individuele lidstaten treden ook zelf op als ze van mening zijn dat hun nationale identiteit in het geding komt. Een zeer recent voorbeeld: op 6 maart jongstleden plaatste nu.nl het bericht dat een Zwitserse rechtbank heeft bepaald dat de Matterhorn als nationaal symbool niet meer mag worden afgebeeld op de driehoekige Toblerone-chocoladerepen. Wat is het geval? Een deel van de van oorsprong Zwitserse productie verhuist naar EU-lidstaat Slowakije, waardoor de repen niet meer 'puur' Zwitsers zijn. Dit met de toevoeging dat Zwitserland ondanks vele samenwerkingsverbanden met de EU officieel geen EU-lidstaat is.'

Juridische vraagstukken per geval bekijken

Is er duidelijke, vastomlijnde wet- en regelgeving voorhanden waarop het Europese Hof van Justitie zijn uitspraken baseert? Schoenmaekers: 'Van publieke veiligheid en volksgezondheid tot openbare orde en nog veel meer onderwerpen: het is ondoenlijk om alle bijbehorende wet- en regelgeving op schrift volledig dicht te spijkeren. Daarom bekijkt het Europese Hof van Justitie juridische vraagstukken per geval. Het proportionaliteitsbeginsel speelt daarbij een voorname rol. Dit wil zeggen dat een beperking van het vrije verkeer objectief noodzakelijk moet zijn om de naleving van de doelstelling van algemeen belang - zoals nationale identiteit of cultuur - te waarborgen.'

De Letse zaak

'Ik heb onderzocht en in kaart gebracht hoe het Europese recht functioneert op cultureel gebied, zoals in de eerdergenoemde Letse zaak. Ik heb daar een analyse van gemaakt en die naar de Nederlandse rechtspraak getransformeerd. De Letse zaak gaat er in het kort over dat de Letse overheid heeft bepaald dat het onderwijs op hogescholen en universiteiten uitsluitend mag plaatsvinden in het Lets. Dat belet buitenlandse studenten om in Letland te gaan studeren en het staat het vrije verkeer van personen binnen de EU daarom in de weg. Intussen is gebleken dat er een interessante en dieperliggende reden is voor deze beslissing van de Letse overheid. Die wil ik nu niet verklappen, want die komt in mijn Studium Generale-publiekslezing uitgebreid aan bod.'

Slechte staat van het Nederlandse taalonderwijs

'Taal als onderdeel van cultuur heeft sowieso mijn volle aandacht. Vandaar dat ik me daar de komende jaren meer op ga toeleggen. Om alvast een kleine voorzet te geven: in Nederland en ook in mijn thuisland België maken veel mensen zich zorgen over de slechte staat van het Nederlandse taalonderwijs. Mijn mening? Als je op je achttiende naar een universiteit gaat, zou je het Nederlands goed moeten beheersen.'

Wat is een venster?

'Een voorwaarde is dan wel dat het fundament daarvoor is gelegd op de basis- en middelbare school. Daar hebben leerkrachten niet altijd genoeg tijd voor. Leerlingen hebben diverse achtergronden en ouders hebben minder tijd om zich met hun kinderen bezig te houden. Ik ben daar een voorbeeld van. Dat heeft allemaal een effect op de taalbeheersing van kinderen. Vroeger wist iedereen wat het woord 'venster' betekende. Nu is dat niet meer zo, hoe hard leerkrachten ook hun best doen. Wat ik vooral wil, is meer maatschappelijk begrip kweken voor dit onderwerp. Daar lever ik graag een bijdrage aan.'

Meld je aan voor de gratis Studium Generale-publiekslezing van Sarah Schoenmaekers op woensdag 29 maart in het studiecentrum van de Open Universiteit in Rotterdam. De lezing begint om 19.00 uur en eindigt om 20.00 uur. De leerstoel 'Europees recht in het bijzonder de cultureel gecorrigeerde markteconomie' is ingesteld in samenwerking met het Algemeen Nederlands Verbond. Het ANV-Tijmen Knecht-Fonds dat daarmee is verbonden, ondersteunt deze.