null Bereiken en betrekken: burgerparticipatie in onderzoek en beleidsvorming

Bereiken en betrekken: burgerparticipatie in onderzoek en beleidsvorming

Webcolumn Gezondheidspsychologie - door Lieke Duijsens en Tessi Hengst - juni 2022

De aandacht voor burgerparticipatie in wetenschappelijk onderzoek en beleidsontwikkeling rondom sociale vraagstukken is de laatste jaren flink gestegen. Zowel de Europese Commissie als het Nederlandse kabinet benadrukken het belang van meer samenwerking tussen wetenschappers, beleidsmakers en het publiek, als voorwaarde voor doelmatiger beleid en onderzoek.

Toch is het betrekken van burgers in de onderzoekspraktijk nog lang niet vanzelfsprekend. Ondanks dat er al regelmatig participatieve studies worden verricht, betrekken overheidsinstellingen, subsidieverstrekkers en kennisinstellingen het publiek nog maar mondjesmaat.¹ Een mogelijke oorzaak van die terughoudendheid is dat het in de praktijk behoorlijk lastig blijkt om burgers te betrekken. Bovendien zijn lang niet alle wetenschappers overtuigd van de voordelen en relevantie van burgerparticipatie.^1,2

Maar dat burgerparticipatie bij onderzoek en beleidvorming veel kan opleveren, dat is inmiddels wel duidelijk. Laten we eerst eens kijken naar wat we nu precies bedoelen met burgerparticipatie.

Wat is burgerparticipatie?

In deze column verstaan we onder burgers vertegenwoordigers uit de gemeenschap. Dit kunnen simpelweg inwoners van een stad of dorp zijn, maar ook mensen die behoren tot een bepaalde doelgroep zoals daklozen, kwetsbare ouderen, welzijnswerkers of patiëntgroepen. Bij burgerparticipatie worden deze burgers actief betrokken bij het ontwikkelen, plannen of uitvoeren van beleid of onderzoek. Belangrijk om hierbij te vermelden is dat burgerparticipatie verder gaat dan alleen het meedoen als proefpersoon of het gebruik maken van een interventie.¹
De manieren waarop burgers betrokken worden bij beleidsvorming en onderzoek kunnen behoorlijk uiteenlopen. Burgerparticipatie kent namelijk vele vormen en varianten, waarin de participatieniveaus en rollen van burgers flink kunnen verschillen.³ Een vorm van burgerparticipatie die regelmatig voorkomt is co-creatie. Bij co-creatie brengen burgers hun kennis, ervaringen, meningen en vaardigheden in als aanvulling op de kennis van onderzoekers of beleidsmakers. Twee praktische voorbeelden hiervan zijn het beoordelen van interventiemateriaal door burgers of het optreden van burgers als medebeslisser bij het vastleggen van beleidsdoelen.^2,3

Een ander voorbeeld van burgerparticipatie, waarbij de burger optreedt als mede-onderzoeker, is citizen science. Hierbij voeren burgers, patiënten of organisaties bepaalde onderzoekstaken actief uit, zoals het afnemen en verwerken van interviews of het analyseren van data. Bij citizen science zijn onderzoekers of beleidsmakers nog steeds verantwoordelijk voor de opzet van het beleids- of onderzoeksproject, maar zijn het burgers die het project in de praktijk mede tot uitvoering brengen.⁴

Voordelen van burgerparticipatie in onderzoek en beleid

Burgerparticipatie bij beleid en onderzoek heeft vele verschillende voordelen. Een belangrijk voordeel is dat het onderzoekers en beleidsmakers de mogelijkheid biedt om beter aan te sluiten bij de leefwereld van de doelgroep. In hedendaags beleid en onderzoek wordt namelijk nog vaak over de doelgroep gesproken in plaats van die actief te betrekken. Hierdoor bestaat er een grote kans dat interventies en beleidstoepassingen niet aanslaan.⁵ Het is daarom belangrijk om aandacht te hebben voor de wensen en meningen van de doelgroep. Probeer daarom de doelgroep al te betrekken bij de startfase van je onderzoek of beleidvorming, wanneer de doelen of aandachtspunten nog moeten worden vastgelegd. Ook wanneer dit niet door de subsidieverstrekker gevraagd wordt.⁵ Op deze manier kan de doelgroep invloed hebben op de keuze van thema’s en onderzoeksvragen. Hiermee vergroot je de kans dat jouw onderzoeks- of beleidsvoorstel aansluit bij de wensen van jouw doelgroep.¹

Een ander voordeel van burgerparticipatie is dat burgers kunnen helpen bij het bereiken en betrekken van moeilijk bereikbare groepen. Burgers en lokale organisaties hebben vaak beter zicht op de kanalen of ingangen waarmee deze doelgroepen te benaderen zijn, zoals buurthuizen, sleutelpersonen of ontmoetingsplekken in de buurt. Ook voelen kwetsbare burgers of patiënten zich vaak meer op hun gemak bij mensen waarin ze zichzelf herkennen, waardoor ze eerder openstaan voor deelname aan beleidsontwikkeling of onderzoek.^1,6

Voorbeelden uit de onderzoekspraktijk

Binnen onze eigen vakgroep Gezondheidspsychologie maken we in meerdere projecten actief gebruik van burgerparticipatie.

Project WIJk Actief
In het onderzoeksproject Wijk Actief staat samen gezond ouder worden centraal. In nauwe samenspraak met ouderen en lokale partijen wordt een integrale wijkaanpak gemaakt en getest, gericht op gezond en actief ouder worden in de eigen wijk. Dit project maakt op verschillende momenten gebruik van co-creatie. De behoeften van ouderen vormen namelijk het uitgangspunt voor de ontwikkeling van de integrale wijkaanpak.

Zo werd aan het begin van het project een grootschalig buurtonderzoek gehouden, waarin we ouderen en lokale organisaties vroegen naar hun wensen en mogelijkheden met betrekking tot gezond ouder worden. Tijdens dit buurtonderzoek speelden oudere buurtbewoners, onderzoekers en lokale organisaties een gelijkwaardige rol. Er werd samen nagedacht over gezond ouder worden en hoe de eigen omgeving daaraan zou kunnen bijdragen. Door aandachtspunten uit deze gesprekken te vertalen naar het ontwerp van de integrale wijkaanpak wordt er een interventie ontwikkeld die ook écht bij een bepaalde wijk en zijn inwoners past.

Project Adoptie van gezondheids- en veiligheidsapps door kwetsbare burgers
Burgerparticipatie wordt ook toegepast in promotieonderzoek naar de adoptie van publieke gezondheids- en veiligheidsapps door kwetsbare burgers. Dit multidisciplinaire onderzoek bestaat uit twee fasen waarin wordt onderzocht in welke mate dergelijke apps begrijpelijk, inclusief en effectief zijn voor kwetsbare burgers (zoals ouderen, laag opgeleiden, laaggeletterden of daklozen). De eerste fase bestaat uit het verkrijgen van inzicht in de factoren die ervoor zorgen dat kwetsbare mensen zulke technologieën al dan niet in gebruik nemen, en de manier waarop hierop ingespeeld kan worden om de adoptie te bevorderen. In de tweede fase worden deze inzichten vervolgens in praktijk gebracht, waarbij we samen met burgers en experts verbeteringen doorvoeren in de apps en gebruikersondersteuning.

Burgerparticipatie, in de vorm van co-creatie, is in deze tweede fase van grote toegevoegde waarde. Kwetsbare burgers worden hier betrokken bij de beoordeling, ontwikkeling en optimalisering van de geselecteerde gezondheids- en veiligheidsapps en de bijbehorende ondersteuning. Dit zal leiden tot een interventie die aansluit bij de wensen en behoeften van de doelgroep. Deze interventie zal vervolgens in de praktijk getest worden onder diezelfde doelgroep, om het effect te evalueren.