Waarom je discrimineert en wat je eraan kunt doen

Op 21 maart is de Internationale Dag tegen Racisme en Discriminatie. De aanleiding hiervan was het bloedbad in Sharpeville in Zuid-Afrika op 21 maart 1960 waarbij de politie het vuur opende op demonstranten tegen de apartheid. Ook nu nog is discriminatie een groot maatschappelijk probleem, ook in Nederland. Waarom discrimineren mensen eigenlijk? En wat kunnen we eraan doen?

Bij discriminatie erkennen mensen dat er een bepaald verschil is tussen henzelf en een andere groep (op basis van bijvoorbeeld religie, etniciteit, geslacht, gender of leeftijd) en moet deze erkenning tot gevolg hebben dat de andere groep als ongelijk wordt behandeld. In Nederland worden mensen van een etnische minderheidsgroep minder snel aangenomen voor een baan, ook al hebben ze gelijke of betere competenties. Ook worden ze op sociale media vaker uitgescholden of bedreigd. Binnen de psychologie buigt men zich daarom over de vraag welke mechanismen discriminatie veroorzaken en in stand houden. In deze blogpost leg ik vanuit deze visie uit hoe discriminatie werkt, waarom we discrimineren, en wat je ertegen kunt doen.

Hoe werkt discriminatie in ons brein?

In een complexe wereld waarin we veel informatie moeten verwerken, gebruiken onze hersenen vaak short-cuts om snel te kunnen oordelen. Zo zal het iedereen wel eens overkomen zijn om een man met lange haren per ongeluk als 'mevrouw' aan te spreken. Bepaalde denkbeelden die we over bepaalde groepen hebben ('vrouwen hebben lange haren'), noemen we stereotypen. Stereotiepe denkbeelden zijn meestal aangeleerd. De meeste mensen weten wel wat bepaalde stereotiepe denkbeelden zijn over bepaalde groepen. Dat maakt echter nog niet dat je discrimineert.

Vaak gaan stereotiepe denkbeelden gepaard met emoties. Zo denken we dat moeders lief en zachtaardig zijn en ervaren we hier positieve gevoelens bij. Maar zo denken we ook dat bepaalde groepen agressief of gevaarlijk zijn en ervaren we hier emoties als angst of woede bij. Als je zulke stereotiepe denkbeelden aanneemt en hier (meestal negatieve) emoties bij ervaart, dan ben je bevooroordeeld. En als zo’n vooroordeel vervolgens je gedrag tegenover leden van die groep bepaalt, dan is er sprake van discriminatie.

Waarom discrimineren we eigenlijk?

Discriminatie is een complex probleem dat zich zowel op systemisch (bijvoorbeeld bij bedrijven, overheden of instanties) als op interpersoonlijk (van persoon tot persoon) niveau afspeelt. Het is ingewikkeld om alle drijfveren achter discriminatie te bespreken, maar er zijn wel enkele grote lijnen in het verklaren van discriminerend gedrag.

Angst voor het onbekende
Omdat we veel informatie baseren op stereotiepe denkbeelden, missen we veel informatie over hoe iemand van een andere groep werkelijk is. Zo is het makkelijker om een genuanceerd beeld te hebben over de groep waar we zelf toe behoren. Gebrek aan kennis over een andere groep kan ons angstig of onzeker maken en daardoor zijn we sneller geneigd om deze groep te vermijden of niet toe te laten in onze omgeving.

Bedreiging van bevoorrechte status
In de geschiedenis van Nederland zijn tot nu toe de witte burgers dominant geweest. De toenemende multiculturaliteit wordt door sommigen als bedreigend ervaren. Zo zijn sommige mensen bijvoorbeeld bang dat door minderheidsgroepen 'banen worden afgepakt', of dat er straks geen betaalbare woningen meer beschikbaar zijn. Hierbij wordt er impliciet van uitgegaan dat de dominante groep hier meer recht op heeft. Dit gedachtegoed uit zich in ongelijke behandeling op zowel systemisch als interpersoonlijk niveau.

Het aanwijzen van een zondebok
In angstige of onzekere situaties proberen mensen grip op de situatie te krijgen door een oorzaak aan te wijzen. Dat kan in de ogen van sommigen een sociale groep zijn. Hoewel het aanpakken van deze 'oorzaak' geen oplossing gaat bieden, dient het meer als katalysator van frustratie. Een duidelijk voorbeeld is racisme tijdens de COVID-19-pandemie. De eerste melding van COVID-19 kwam uit China. Al snel werden gevoelens van frustratie en onmacht omgezet in discriminatie naar Nederlanders met een Chinese achtergrond door beledigingen en geweld, ook al hadden zij niets met het ontstaan van het virus te maken.

Wat kun je zelf doen tegen discriminatie?

Discriminatie is een groot probleem en moet van meerdere kanten aangepakt worden. Op grootschalig (systemisch) niveau moeten overheden, instanties en (tech)bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Maar zelf kun je gelukkig ook iets doen tegen discriminatie. Enkele tips op basis van psychologisch onderzoek.

Maak contact
Contact maken is het allerbelangrijkste. Door contact te maken met een andere groep verruim je je denkbeeld over deze groep en merk je dat er meer overeenkomsten zijn dan verschillen tussen groepen mensen. Stereotiepe denkbeelden maken plaats voor genuanceerdere beelden en negatieve emoties maken vaak plaats voor positieve. Meld je eens aan voor bijvoorbeeld een open dag van een asielzoekerscentrum, of ga naar een evenement waarvan je weet dat er veel culturele diversiteit is, en ga met elkaar in gesprek.

Informeer jezelf
Om te begrijpen wat discriminatie precies is en wat het voor een slachtoffer betekent, is het belangrijk om jezelf te informeren. Op internet zijn veel goede bronnen te vinden die uitleggen wat discriminatie is en wat het met iemand doet, zoals het YouTube-kanaal Rasioneel. Probeer je in te leven in wat het voor iemand betekent om gediscrimineerd te worden. Het creëren van empathie is een goede manier om gevoelens van angst, woede of walging te laten varen en in te ruilen voor meer positieve emoties.

Wees kritisch
Wees kritisch over informatie die eigenschappen of gedrag linkt aan bepaalde groepen. Zo wordt regelmatig in de media of door politici gesuggereerd dat bepaalde etnische minderheden oververtegenwoordigd zijn in criminaliteit. Maar verklarende factoren, als sociaaleconomische status, onderwijs, of andere problematiek worden daarbij vaak achterwege gelaten. Vergelijk het met het verband tussen ijsconsumptie en het aantal verdrinkingsdoden. Hoe meer ijs er verkocht wordt, hoe meer verdrinkingsdoden. Maar ijsjes zijn natuurlijk zelf niet de oorzaak. Er is namelijk een onderliggende factor: de buitentemperatuur. Zowel ijsverkoop als verdrinkingen vinden immers vooral plaats bij mooi weer. Het verbannen van ijsjes is dan ook niet zinvol; zorgen voor toegankelijke zwemlessen en voldoende reddingsbrigades wel. Probeer op die manier ook criminaliteit niet direct te koppelen aan etniciteit, maar begrijp wat de onderliggende factoren zijn.

Zet zelf de norm
Als in je persoonlijke netwerk (familie, vrienden, of collega’s) een discriminerende opmerking wordt gemaakt, lach het dan niet weg, maar zeg dat het niet oké is. Door aan te geven dat dit niet op prijs wordt gesteld, stel je een sociale norm. Mogelijk inspireer je er anderen mee om zich een volgende keer ook uit te spreken tegen racisme en discriminatie.