Red de democratie!

Het schijnt niet goed te gaan met onze democratie. Opiniepeilers constateren al enige tijd dat de waardering van burgers voor politieke partijen, politici, volksvertegenwoordiging en regering afneemt. Tevens constateren opiniepeilers dat mensen tegenwoordig meer vertrouwen stellen in benoemde dan in gekozen functionarissen: meer vertrouwen in een rechter of ambtenaar, dan in een volksvertegenwoordiger of politicus. Dat is toch opmerkelijk. Hadden we niet verkiezingen ingevoerd om meer vertrouwen te kunnen hebben in mensen die ons besturen?

Voorstellen voor versterking democratie

Gelukkig zijn er mensen die voorstellen doen om het geschonden vertrouwen te herstellen. Begin december heeft GeenPeil het plan gelanceerd om te verwerven Kamerzetels te gebruiken als doorgeefluik voor de leden van GeenPeil. Heel letterlijk: de gekozen Kamerleden nemen geen eigen standpunten in en gaan geen discussie aan in het parlement , want dat leidt maar tot achterkamertjespolitiek. Nee, de leden van GeenPeil hebben een app en bij elke stemming in de Tweede Kamer stemmen de leden wat de fractie van GeenPeil gaat zeggen en doen in de Kamer. Dat, zeggen ze bij GeenPeil, is pas echte democratie. De burgers zelf aan het stuur. De idee is dat je problemen met de democratie oplost door nog meer democratie. In de liberale of parlementaire democratie bestaat er een bewuste afstand tussen kiezers en gekozenen, ieder met een eigen rol en taak (Gw: zonder last ). GeenPeil wil iets anders: de tombola democratie. We zien wel wat er uit komt. Als de burgers kiezen voor minder belastingen en hogere uitkeringen, dan zien we later wel. Faites vos jeux!

Er zijn nog meer voorstellen voor versterking van de democratie. Er zijn een aantal partijen die in het gelukkige bezit zijn van leiders die precies weten wat mensen eigenlijk willen. De stem van het volk, gehoord en vertolkt door leiders als Geert Wilders, Jan Roos en Thierry Baudet, laat zich niet hinderen door een nepparlement of knettergekke rechters. Dat geluid vindt weerklank. Er zijn nogal wat kiezers, zo lijkt het, die houden van scherpe retoriek en overdrijving. Worden ze wellicht meer aangetrokken door de toon van de muziek dan door de melodie? In ieder geval hebben deze kiezers genoeg van de machteloosheid die politici vaak tentoonspreiden. Zij willen daadkracht, of tenminste de suggestie van daadkracht. Democratie versterken door het formuleren van een krachtige politieke wil, niet gehinderd door gedoe of juridisch geneuzel over mensenrechten en zo ("dan zeggen we dat verdrag toch op!") heeft iets gemeen met het voorstel van GeenPeil. Een enorm vertrouwen in politieke wilsuiting, in de mogelijkheid om door politieke wil de wereld, of tenminste het eigen land, in betere banen te leiden.

Een derde voorstel om de democratie te verbeteren is juist gebaseerd op minder vertrouwen in politieke wilsuitingen. Enige tijd geleden, op een bijeenkomst van de KNAW naar aanleiding van het verschijnen van het boek ‘Omstreden democratie', verklaarde een hoogleraar politieke geschiedenis dat de toekomst van de democratie vraagt om minder Rousseau en meer Montesquieu. De complexiteit en onzekerheden van de moderne samenleving vragen niet om concentratie maar om spreiding van macht en procedures om risico's af te dekken. Het parlement noch de regering hebben een monopolie op de besluitvorming in de publieke sector. De publieke sector zelf is gefragmenteerd geraakt en de grens tussen publiek en privaat wordt steeds onduidelijker. Toezicht wordt niet zozeer gehouden door de volksvertegenwoordiging of door de politiek gestuurde Inspectie, maar door allerlei onafhankelijke experts. Ieder ziekenhuis, iedere school, woningbouwcorporatie of welzijnsinstelling beschikt tegenwoordig over een eigen Raad van Toezicht, aangesteld op basis van professionele deskundigheid i.p.v. politieke gezindheid. Functioneert dat niet prima? Als burgers ontevreden zijn, dan lopen zij niet meer naar hun volksvertegenwoordiger, maar naar de rechter of naar de media. Ze onderschrijven een petitie waarin niet staat wat er wel moeten gebeuren, maar wat er beslist niet moet gebeuren. Politieke actie bestaat steeds meer uit negatieve soevereiniteit, het formuleren van een krachtig NEE.

Waar moet het heen met de democratie?

Waar moet het heen met de democratische rechtsstaat? Meer Rousseau of toch meer Montesquieu? Of is dit een valse tegenstelling? Wat mij achterdochtig maakt is dat de genoemde voorstellen alle drie leiden tot een onpolitieke democratie. Onder politiek versta ik dan de gezamenlijke deliberatie en uiteindelijk besluitvorming over wat in het belang is van ons allen. In het voorstel van GeenPeil is niets te overleggen, zijn geen compromissen te sluiten, de meerderheid heeft gewoon gelijk. Populistische partijen wekken evenmin de indruk dat er veel te discussiëren of overleggen valt. Anders dan de elites altijd beweren, is de wil van het volk bij voorbaat duidelijk en helder. Die wil vraagt niet om overleg maar om uitvoering. In de opvatting die democratie laat opgaan in rechtsstatelijkheid, worden politieke beslissingen genomen door onafhankelijke experts die er echt verstand van hebben. Vervang moeilijk gepraat door zakelijke deskundigheid (Leve Plato). Wat mij betreft is de democratie het meest gebaat bij politici die durven zeggen waar het op staat en die tegelijk openstaan voor een gesprek en, indien nodig, een compromis. Laat ons burgers meedoen in dat debat en laat de meerderheid beslissen binnen de kaders van de rechtsstaat.

Prof. dr. H.C.G. Spoormans is hoogleraar Metajuridica aan de Open Universiteit.

Heerlen, 23 januari 2017