Veerkracht als voorwaarde voor een succesvolle innovatiereis
De werkkamer van Petra de Weerd-Nederhof aan de Open Universiteit weerspiegelt haar interesses. In de kast boeken die haar inspireren, naast een exemplaar van haar proefschrift en een t-shirt met de opdruk inGENIEur. Aan de kapstok het uniform waarin ze optrad als zangeres van de Star Sisters. 'Dat kan ik gebruiken met carnaval.' En aan de muur het cadeau dat ze kreeg bij haar afscheid van de Universiteit Twente.
Petra de Weerd-Nederhof is sinds 2022 decaan van de faculteit Bètawetenschappen en bekleedt de leerstoel Innovatie van technologie-gedreven Ecosystemen. Hoewel ondergebracht bij de vakgroep Informatiekunde bevindt haar onderzoek zich op het snijvlak van zowel bèta- als gammawetenschappen, en informatiekunde en milieuwetenschappen. Die kruisbestuiving is onvermijdelijk en noodzakelijk, meent de hoogleraar. De technisch bedrijfskundig ingenieur schreef in 2010 haar eerste oratie met als titel 'Innovatie(f) organiseren: een kwestie van balanceren'. De f tussen haakjes verwijst tegelijkertijd naar de organisatie van innovatie en naar de innovatie van organisatie, die nodig is bij het streven naar continue en duurzame groei en ontwikkeling.
Virtueel energieplatform
Aan de hand van een voorbeeld legt De Weerd-Nederhof uit wat ze bedoelt: 'Een aantal bedrijven in Deventer wilde een virtueel energieplatform ontwikkelen, waarmee deelnemers via blockchaintechnologie energie konden ruilen of opslaan. Een mooi idee, maar er komt meer bij kijken dan technologie alleen. Belangrijk is om de businesscase goed te formuleren, en hoe de aangesloten bedrijven samenwerken, zich organiseren op een nieuwe manier. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van een coöperatie, maar je kunt ook de kleinste partij de lead geven, omdat die toevallig het dichtst bij de markt zit. Nieuwe ideeën vragen vaak om nieuwe bedrijfsmodellen, zeker als ze voortkomen uit nieuwe technologieën. Daarnaast moeten bedrijven zich realiseren dat ze onderdeel zijn van een groter ecosysteem. Kijk wat je concurrenten en toeleveranciers doen, wat je afnemers willen. En betrek ook beleidsmakers bij gemeenten en kennisinstellingen zoals mbo’s en hbo’s bij je innovaties.'
Duurzaam innoveren is een complex proces, realiseert De Weerd-Nederhof zich. 'De dagelijkse innovatiepraktijk, waar vaak dezelfde mensen geacht worden bezig te zijn met verschillende soorten innovaties, leidt niet zelden tot spanningen. Want hoe combineer je een efficiënte productie met een effectieve innovatie? Hoe vind je de juiste balans tussen het verbinden van markt en technologie, tussen routine en creativiteit, planning en intuïtie, autonomie en discipline? Wat je daarvoor nodig hebt, is operationele effectiviteit - de manier om een product goed en effectief in de markt te zetten - en strategische flexibiliteit; het antwoord op de vraag welke volgende stap je als bedrijf kunt nemen, hoe je kunt blijven vernieuwen. Het spanningsveld tussen die twee begrippen wordt wel de innovatieparadox genoemd: je bent bezig met de nieuwe producten en diensten van vandaag, terwijl je ook al de technologieën moet ontwikkelen voor de innovaties van morgen. Om die uitdaging aan te kunnen, heb je verschillende organisatievormen naast elkaar nodig, die het als het ware mogelijk maken om dit allemaal tegelijkertijd te doen.'
Breed vakkenpakket
Dat Petra de Weerd-Nederhof de bètakant zou kiezen, was op de middelbare school nog geen uitgemaakte zaak. 'Ik was een beetje een balletmeisje. Omdat ik naar een ongedeeld vwo ging, hoefde ik geen profiel te kiezen. Ik had een breed vakkenpakket met alle talen, geschiedenis, natuur-, wis- en scheikunde. Voor technologie schrok ik niet terug, maar ik wilde rechten gaan studeren. Op advies van de school deed ik een beroepskeuzetest. Daaruit bleek dat ik meer geschikt was voor de bèta- en gammakant. Destijds voerde de overheid een campagne met de prachtige slogan 'Thea studeert techniek'. De bedoeling was om meer meisjes in het technisch onderwijs te krijgen. Ik ben gaan kijken bij de studie Technische bedrijfskunde aan de Universiteit Twente en was meteen overtuigd.'
Tijdens haar studietijd kwam De Weerd-Nederhof vaak in fabrieken. Niet meteen om zelf gereedschap ter hand te nemen, wel om bijvoorbeeld data-analyses te maken. 'Ik ben geen sleutelaar of een Lego-kampioen, maar de techniek erachter begrijp ik wel. Ooit ben ik getest op mijn rekenvaardigheid en rekenkundig inzicht. Voor dat eerste scoorde ik een zeven, voor het tweede een tien. Dat is kenmerkend voor mij: ik hoef niet alles tot in detail te weten, maar snap hoe het werkt.'
Evenwichtig aandeel informatica en governance
Na haar afstuderen bleef De Weerd-Nederhof verbonden aan de Universiteit Twente, waar zij in 2009 werd benoemd tot hoogleraar. Ze combineerde business process management met informatietechnologie en kwam al snel in de 'innovatiehoek' terecht, zoals ze het zelf noemt. Het onderwerp heeft haar sindsdien niet meer losgelaten. Ze bekleedde bij de UT diverse management- en bestuursfuncties, die ze combineerde met wetenschappelijk onderzoek. Na 32 jaar maakte ze de overstap naar de Open Universiteit, waar ze een van de twee vrouwelijke decanen werd.
'Ik vind het fantastisch om de bètafaculteit te leiden, omdat ik zelf ingenieur ben. Bij de Open Universiteit is de faculteit mooi compleet, met een evenwichtig aandeel informatica en governance, en een link naar de gammafaculteit. Daar pas ik goed bij.' Ze is blij met het feit dat het aantal vrouwelijke decanen nu in één keer is verdubbeld, maar desondanks is er op het vlak van diversiteit en inclusiviteit nog genoeg te doen. Uit de jaarlijkse monitor die het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren (LNVH) in december 2022 presenteerde, blijkt dat het aantal vrouwelijke hoogleraren maar nauwelijks is gegroeid ten opzichte van een jaar eerder. Een lichtpuntje: de Open Universiteit bezet net als vorige jaren de eerste plaats met 40,4 procent, gevolgd door de Universiteit Maastricht met 35,1 procent.
'Toch zegt dat niet zo veel', meent de hoogleraar, 'zeker niet voor mijn bètafaculteit. We hadden laatst een lunch met ongeveer twintig collega’s. Ik had er zelf niet eens op gelet, maar iemand wees me erop dat er maar twee vrouwen in het gezelschap waren: één universitair hoofddocent en één hoogleraar.' Aan de instroom van vrouwelijke studenten ligt het niet: meer dan de helft (53,4 procent) van de afstudeerders aan Nederlandse universiteiten is vrouw. Maar daarna stokt het vaak. En zeker aan de bètakant blijft het aandeel vrouwelijke rolmodellen achter.
Individuele beslissing
Om de positie van vrouwen in de technische wereld te versterken, werd De Weerd-Nederhof vicevoorzitter van Netwerk voor het KIVI Vrouwelijke Ingenieurs. Toch ziet ze zichzelf niet per se als rolmodel. 'Ik wil het niet altijd over de 'vrouwenzaak' hebben. Zelf heb ik altijd fulltime gewerkt, ook toen ik kinderen kreeg. Dat is mijn individuele beslissing. Maar ik wil andere vrouwen niet opdringen mijn pad te kiezen. Aan de andere kant constateer ik dat we de afgelopen jaren weinig zijn opgeschoten als het gaat om diversiteit en inclusiviteit. Ik voel het daarom - noblesse oblige - wel als een soort plicht om andere vrouwen te motiveren door ze te laten zien hoe het kan, en ook om ze kansen te geven en te coachen.'
Zorgelijk vindt de decaan het dat, landelijk gezien, niet alle technische studenten hun studie afronden. Zeker bij informatica is veel zogenaamde groenpluk: studenten gaan al aan het werk als ze nog niet afgestudeerd zijn. Hierin kan de Open Universiteit met haar flexibel afstandsonderwijs een belangrijke rol spelen, meent De Weerd-Nederhof. 'Ik zie het als missie van de bètafaculteit om ook die mensen in het bedrijfsleven alsnog te motiveren tot het behalen van een master. Willen we onszelf als kenniseconomie blijven ontwikkelen, dan moeten we wennen aan een leven lang leren.'
Tweede oratie
Belangrijke thema’s, maar toch nog even terug naar de leerstoel van De Weerd-Nederhof, die ze in februari 2023 aanvaardde met het uitspreken van een oratie. Haar tweede. 'Je hoeft geen tweede oratie te houden, maar ik koos ervoor om dat wel te doen. De wereld is in razend tempo veranderd, en daarmee ook mijn eigen onderzoeksrichting, gebaseerd op de resultaten van de afgelopen ruim tien jaar.'
In haar onderzoek richt De Weerd zich nu meer specifiek op ecosystemen in plaats van individuele organisaties en verrijkt zij haar onderzoek met een belangrijk aspect, als voorwaarde voor duurzame innovatie: veerkracht. De titel van haar oratie luidt 'Veerkracht en innovatie van technologie-gedreven ecosystemen'. Het belang van veerkracht tijdens een innovatieproces licht de hoogleraar graag toe: 'De Amerikaanse onderzoeker Andrew H. Van de Ven beschrijft duurzaam innoveren als een reis: je weet niet wat je tegenkomt, maar je kunt wel zo goed mogelijk voorbereid aan je reis beginnen en een manier zoeken om de obstakels onderweg te overwinnen. Als je de juiste randvoorwaarden creëert, kun je met een beter gevulde rugzak aan je trip beginnen. Bedrijven krijgen tijdens hun innovatiereis ook te maken met allerlei onzekerheden en onvoorspelbare factoren. Hoe veerkrachtiger een organisatie is, hoe gemakkelijker ze daarmee om kan gaan.'
Verschillende disciplines samenbrengen
Dat klinkt misschien eenvoudig, maar het creëren van een veerkrachtige organisatie vraagt om een innovatieve benadering. 'Het is niet genoeg om bij de introductie van een nieuwe technologie een aantal veerkrachtige leidinggevenden of teams te hebben, je zult moeten werken aan nieuwe organisatiestructuren in samenwerking met de buitenwereld. Met name omdat innovatie eigenlijk altijd over de grenzen van de eigen organisatie gaat en dus het eerder genoemde ecosysteem mee moet vernieuwen. Een voorbeeld van een geslaagde aanpak van vernieuwing van technologie-gedreven ecosystemen is de Fruit Tech Campus in Geldermalsen, opgericht om het fruitteeltonderwijs toekomstbestendig te maken. Onderwijsinstellingen werken er samen met het bedrijfsleven en de overheid. Op regionaal, nationaal en internationaal niveau zijn partijen benaderd om mee vorm te geven aan technologische vernieuwingen. Niet alleen alle bèta-disciplines komen hier aan de orde, het hele ecosysteem is onderdeel van het programma. Er is zelfs nagedacht over de inzet van arbeidsmigranten en de manier waarop zij gehuisvest worden. Een dergelijke aanpak, die veel verder gaat dan tot nu toe gebruikelijk, is een interessante businesscase. Alle betrokken partijen zetten zich veerkrachtig in om te kijken hoe ze het innovatieproces naar een hoger plan kunnen tillen, met een doorkijk naar de toekomst.'
Zelf ziet de hoogleraar het als een uitdaging om het onderzoek naar succesvolle en duurzame organisatie van (digitaal aangestuurde) innovatie-ecosystemen verder te ontwikkelen. 'In mijn onderzoek wil ik verschillende wetenschappelijke disciplines samenbrengen met de innovatiereis van bedrijven én met 'engaged scholarship', de integratie van onderwijs en maatschappelijke ontwikkeling. Samen met mijn collega’s ga ik me daar de komende jaren hard voor maken.'
Over Petra de Weerd-Nederhof
Prof. dr. ir Petra de Weerd-Nederhof (1967) is sinds 2022 decaan faculteit Bètawetenschappen aan de Open Universiteit en hoogleraar Innovatie van technologie-gedreven ecosystemen. Hiervoor was De Weerd-Nederhof vanaf 1990 werkzaam bij de Universiteit Twente, achtereenvolgens als docent, universitair hoofddocent Nieuwe Productontwikkeling (specialisatie innovatiemanagement), opleidingsdirecteur bedrijfskunde-opleidingen, hoogleraar Organisatie van Innovatie, directeur Twente Graduate School en vakgroepvoorzitter NIKOS, Entrepreneurship, Strategy and Innovation Management. Zij studeerde Technische Bedrijfskunde aan de Universiteit Twente en promoveerde er op management van productontwikkeling. Tussen 2003 en 2015 was De Weerd-Nederhof hoofdredacteur van het wetenschappelijk tijdschrift Creativity and Innovation Management.
Tekst: Meyke Houben
Fotografie: Laurent Stevens